के हो तमू ल्होछार

अर्थमा हेर्ने हो भने 'ल्हो' अर्थ साल, संवत, वर्ष, उमेर हो भने 'छार' अर्थ नया हो । यसैले ल्लोछार भनेको नया वर्ष आगमन गर्ने चाड हो वास्तवमा तमूहरुको धर्म संस्कृति अनुसार १२ वटा ल्हो  अर्थात वर्ग चक्रमध्ये प्रत्येक पुष १५ मा वर्ष परिवर्तन -ल्हो तोवाः) हुन्छ । ती १२ वटा ल्हो जनावरको नामबाट राखिएको छ जस्तै गाई वर्ग -ल्वोल्हो) बाघ वर्ग -लोल्हो), बिरालो वर्ग -हिल्हो), गरुड वर्ग -मुपि्रहल्हो), सर्प/नाग वर्ग -सपि्रहल्हो), घोडा वर्ग -तल्हो), भेडा वर्ग -ल्हुल्हो), बादर वर्ग -प्रल्हो), चरा वर्ग -च्यहल्हो), कुकुर वर्ग -खिल्हो), मृग वर्ग -फोल्हो), मुसा वर्ग -च्युल्हो) ।

यो नै प्रत्येक पुष १५ मा एउटा वर्गको विदाई गरी नया वर्गलाई स्वागत गर्दाका प्रतिनिधि हुन् । यसै अनुरुप तमूहरुले २०५६ पुुष १४ गते विदा गरेको बिरालो वर्ग -हिल्हो) लाइै २०६७ पुष १५ गते स्वागत गर्दछौ । यसरी १३ वर्ष पछि आउदो वि.सं २०७९ मा बिरालो वर्गलाई स्वागत गरिनेछ । यसरी नै वर्ग चक्र -ल्हो कोर) परिवर्तन भइरहने छ । यसरी पुष १५ को वर्ग परिवर्तन -ल्हो तोवाः) लाई उत्सवको रुपमा बनाउने संस्कृति नै वास्तवमा ल्होछार हो ।

खगोलशास्त्र अनुसार पुष १५ का दिन सुर्य पृथ्वीको दक्षिण मकर रेखामा पुगेर उत्तर कर्कट रेखातिर र्फकने दिन पर्ने हुदा त्यो दिनलाई तमूहरुले वर्ग परिवर्तन -ल्हो तोवाः) मानेको छ । त्यसदिन देखि सुर्य उत्तरायण लाग्छ । त्यस देखिनै रात छोटो दिन लामो सुरुवात भएको मानिन्छ । ज्योतिष शास्त्र अनुसार अषाढ १५ लाई सबैभन्दा लामो दिन र पुष १५ सबैभन्दा लामो रातको रुपमा लिएको पाइन्छ । यसो भनी राख्दा डिसेम्बर २२ पश्चिमी खगोल शास्त्रीहरुले निर्धारण गरेका छोटो दिन लामो रात हुन्छ भन्ने विचार र पुर्वेली वेदाङ्ग शास्त्रले पौष शुक्ला प्रतिपदालाई नयाावर्ष मान्ने परम्परासाग नजिक छ ।

ल्होछार पुष शुक्ल प्रतिपदामा तोला, पुष १५ मा तमू -गुरुङ) ले मनाउने ल्होछार, माघमा शुक्ल प्रतिपदामा तमाङले मनाउने सोनाम र फागुनमा प्रतिपदामा शेर्पाले मनाउने ग्याल्पो गरि अहिले सम्म नेपालमा  चार थरीका पाईन्छ । तोला सूर्यमा, १५ पुष गतेमा, सोनाम र ग्याल्पो चन्द्रमामा आधारित छन् । ल्होछार तमू -गुरुङ), तमाङ, शेर्पा बाहेक नेपालका थकाली, भोटे, हृयाल्मो, मनाङगे, थकाली, दुरा, जिरेल, लोमी, लेप्चा, भुटिया, डोल्पाली, हुम्ली, सिङमा, खाम मगर, नेस्याङवा लगाएत हिमाली पहाडी मुलका आदिवासीले पनि मनाउदै आएको पाइन्छ । अब दुई तिन महिना भित्रमा यस वर्षको मंगोलियन नया वर्ष चीन, मंगोलिया, जापान, हङकङ, भियतनाम, लाओस, थाइल्याण्ड, ताइवान, मलेसिया, बर्मा, भुटान लगायतका साथै भारतको दार्जिलिङ, सिक्किम, अरुणञ्चल प्रदेश जस्ता ठाउामा मंगोल समुदायले आˆनै तरिकाले धुमधामसाग मनाउछन् ।

ल्होछार मनाउने तरिका जाति र देश अनुसार फरक आर्थिक, सामाजिक तथा साास्कृतिक अवस्था र परम्परा अनुसार पृथक छन् । नेपालमा चाहि तमूहरुले पुष १५ आउनु भन्दा पहिले देखि नै खेलकुद, अन्तरक्रिया, बौद्धिक क्रियाकलाप गरेर ल्होछारको खास दिन नाचगान गदै परम्परा देखि चल्दै आएको एक थलो जम्मा भई सहभोजन गर्ने चलनलाई निरन्तरता दिदै ल्होछार मनाएको पाइन्छ । साथै पौष १५ पछिको पौष भरि नै हर्सोउल्लासको साथ स्योर्कै खादैं ल्होछार मनाउछन् ।

मलाई त्यति मन परेन्, ठीकै लाग्यो......

मैले केही महिना अगाडी पत्रपत्रिकामा एउटा विज्ञापन पढेको थिए, नारायण वाग्लेको दोस्रो उपन्यास मयुर टाइम्स बजारमा छिट्टै आउदैंछ, नेपालमा जुनसुकै ठाउामा भए पनि त्यहि दिनमा तपाईको हातमा त्यस्तै आशयको..... खोई ठयाक्कै त मैले बिर्से । त्यो विज्ञापन पढ्दा म काठमाडौमै थिए तर उसको किताब विमोचन हुने दिनमा म हिमालको जरा तिर युवाहरुसाग गफिदै थिए होला । त्यसैले मैले विमोचनको हल्ला अझै त्यति सुन्न पाइन् । मैले निक्कै हल्लाकै बिचमा उनकै पहिलो उपन्यास पल्पसा क्याफे पढेको थिए, धेरै मैले पढेको उपन्यासहरु मध्येमा मथिल्लो स्तरमा मैले यो उपान्यास पाएा, तर चर्चा पाउनु पर्ने भन्दा बढी चर्चा पाएको मैले महसुुस गरे त्यति बेला पल्पसा क्याफेलाई । अहिले पनि मयुर टाइम्स आउनु भन्दा पहिले नै चर्चा बेशी थियो । पाठकसागको राम्रो पहुाच भएको नागरिक दैनिक र रिपब्लिका दैनिकसागको पहुच  भएको कारणले पनि नरायण वाग्लेलाई धेरै फाइदा पुग्यो ।

पराग यादव, मयुर टाइम्सको सम्पादक, यो उसको जीवन वरी परि घुमेको छ, पराग यादवलाई आपहरणकारीले अपहरण गर्छे ।

तराई मुलकी ओभरसियरकी छोरी बुवाको सरकारी जागिर पहाडतिर हुन्छ, बुवासागै हाई स्कूलसम्मको पढाई पहाडमा सक्छे । त्यहाा हुदा उसले डल्ली दिदीकी छोरी लिसरा पुन आˆनो हितैसी मित्र पाउछे । लिसराको बुवा मलेसिया गएर त्यतै हराएको हुन्छे । त्यहा बस्दा कति साथीले परागलाई धोतीको बच्चा भनेर जिस्काउदा लिसरा केटा नै नभनीकन मुक्का प्रहार गरिदिन्थे । एस. एल. सी पछि पराग आˆनो बुवाको साथीको घरमा बसेर काठमाडौंमा पढाई पुरा गर्न लागी । उनी बैकमा काम गर्न पनि थलि । एक समय उ आˆनो पेशाको हृयाङओभर पेटाउन मयुर नगर पुगिन्, एउटा चिया पसलमा चिया खाादै गर्दा कुराकानीमा चियापसले आमाको कथा सुन्ने अवसर पाइन् तर त्यहि आमाले नै पत्रकार भनेर चिनाई दिएकी पत्रकार........ बाल्यकालको साथी लिसरा पुनसाग एक्कासी भेट हुन्छे । व्म्यनेजमेन्ट पढेपनि पत्रकार अनि पराग बैकमा काम गरे पनि मास कम्युनिकेशनमा मास्टर गरि रहेको जस्ता कुराको भलाकुुसारी हुन्छ । लिसरा मयुर टाइम्सको अफिसमा परागलाई लान्छे र चिनपर्ची गराउछे । पराग ध्यानपूर्वक लिसराको काम हेरिरहन्छे, साच्ची कै उसको अटिला र साहसिक कुराले पराग गर्वले फुलिन्छे ।

त्यसै बेलामा मयुर टाइम्समा सम्पादकको अवश्यकता थियो, किन कि प्रशासक नै सम्पादक बन्दा अलि काम गर्न पनि अप्ठारो हुने गरेको थियो । लिसराले परागलाई सम्पादकमा अफर गरिन् तर शुरुमा मानिन् तर पछि उ बैकको जागिर छोडेर मयुर टाइम्सको सम्पादक बन् राजी भइन् । मयुर टाइम्स मोफसलको पत्रिका थियो । यसले प्रशासनको ढिलासुस्ती, लाचारीपनाका उदंग गथ्र्यो । द्घन्दको कारणले  परेको पीर मर्का देखि न्यायको लागि आवाज उठाउन यसले सानो मुद्घालाई राम्रो कभर गथ्र्यो । मयुर नगर पहाडी र मधेशीमुलको बस्ती थियो । त्यहाा पहाडबाट द्घन्दकै कारण विस्थपित भई फेरि मधेशबाट पनि त्यहि कारणले विस्थपित हुने महिमा मिस जस्ताको बसोस्थान थियो । दिनमा राजनितिक पार्टीको खोल ओड्ने राती सशस्त्र समुह को नाममा आतक मच्चाउने, अनि प्रहरी प्रशासन देखि सिडियो कार्यालय सम्मको मिलेमातोमा केशलाई थामथुम पार्ने जस्ता कुराको नालीवालीलाई पर्दाफास गर्न मयुर टाइम्स मार्फत खेलेको भुमिका लाई यसले डकुमेन्ट गरेको छ, यसरी गर्दा सम्पादक अपहरण परेको र यो पेशा छोडन् धक्की दिएको वरी परी यो उपन्यास घुमेको छ ।

नारायण वाग्लेले आˆनो पत्रकारिताको बखत कति ठाउामा आफूले भोगेको कुरालाई उपन्यास मार्फत पोखेका छन् । उनको मिठो भाषा त छदैछ, कति ठाउामा उनीे अनावश्यक बढी कल्पनिक भयो कि...  अध्याय ४ र ५ जहाा नारायण वाग्लेले बढी शब्दसाग खेल्न लाग्यो कि, त्यहाा नेर पढदा मलाई त्यति आनन्द चाहि लागेन । यो साधारण जो नेपाली अलि कति राजनीतिक रुपमा अपडेट रहन्छन्, त्यसको लागि भएन् कि, यो विदेशीको लागि र नेपालका द्घन्दको भने राम्रो डकुमेन्ट बनेको छ । ३०० नभएर २०० भन्दा माथि नगरेको भए विद्यार्थीहरुलाई अलि सहुलियत हुने थियो कि, मयुर टाइम्स नि अब स्टुडेन्ट भर्सन निकाल्दा राम्रो होला ।